کشورهای معاف از ویزا مقاصدی هستند که به مسافران دارای گذرنامه خاص اجازه میدهند که بدون نیاز به دریافت ویزا از قبل، وارد مرزهایشان شوند و برای مدتزمان معین در خاک آنها اقامت گزینند. این امکان از طریق حذف محدودیتهای سفر، ساده کردن فرایندهای ضروری، و صرفهجویی در وقت و انرژی که باید صرف دریافت ویزا قبل از سفر شود، آزادی قابلتوجه برای مسافران به ارمغان میآورد. سفر بدون ویزا همچنین از مزایای دیگری نیز برخوردار است، ازجمله تسریع در فرایندهای مهاجرتی و گمرکی، تسهیل تشریفات اداری، و توانایی برنامهریزی برای سفر، بدون نیاز به انتظار جهت تأیید ویزا. درنتیجه، مسافران از جابجایی آزادانه بیشتر برخوردارند و حین سفر به مقاصد جدید با موانع کمتر مواجه خواهند شد.
برخی مقاصد حتی فراتر از برقراری امکان سفر بدون ویزا رفته و امتیاز اضافی در اختیار اتباع برخی کشورها قرار میدهند که این امتیاز، سفر بدون گذرنامه است. اتباع برخی کشورها میتوانند تنها با استفاده از کارت ملی خود، یا در برخی موارد، با هر نوع مدرکی که نشاندهنده ملیت آنها باشد، به این مقاصد سفر کنند.
مفهوم سفر بدون گذرنامه، ارتباط نزدیک با اصل جابجایی آزادانه در کشورهایی دارد که بر اساس امضای توافقنامه، امکان سفر، اقامت و کار نامحدود برای شهروندان کشورهای خاص ارائه میکنند. بهعنوان نمونه، توافقنامه شنگن، مرزهای مشترک میان 27 کشور اروپایی عضو خود را، ازجمله آلمان، فرانسه، هلند، ایتالیا، بلژیک، یونان، اسپانیا، پرتغال، و سوئیس حذف میکند. این توافقنامهها شهروندان کشورهای حاضر در توافق را قادر میسازند که در منطقه تعیینشده سفری بیدردسر داشته باشند.
سایر نمونههای مقاصد سفر بدون گذرنامه شامل کشورهای عضو شورای همکاری خلیجفارس میشود، که شهروندان کشورهای عضو میتوانند عمدتاً و صرفاً با کارت ملی خود، و بدون نیاز به گذرنامه بین کشورهای عضو سفر کنند. همچنین، کشورهای جامعه کارائیب، شامل آنتیگوا و باربادوس، دومینیکا، گرانادا، سنت کیتس و نویس، سنت لوسیا، و سنت وینسنت و گرنادینها به شهروندان خود اجازه سفر آزادانه بین این کشورها با استفاده از کارت ملی، گواهینامه رانندگی، یا کارت تأمین اجتماعی بهعنوان مدارک اثبات ملیت میدهند.
در آمریکای جنوبی، کشورهای عضو مرکوسور، ازجمله آرژانتین، برزیل، پاراگوئه، و اروگوئه، به همراه کشورهای وابسته مانند بولیوی، شیلی، کلمبیا، اکوادور، و پرو، امکان سفر بدون ویزا یا گذرنامه اتباع خود را در محدوده مورد نظر مهیا میکنند. آنها میتوانند صرفاً با استفاده از کارت ملی خود بین این کشورها بهصورت آزادانه سفر کنند.
همچنین، در آفریقا، کشورهای متعددی امکان سفر بدون ویزا و گذرنامه را برای اتباع سایر کشورهای آفریقای ارائه میکنند. بهعنوانمثال، شهروندان برخی کشورها در جامعه آفریقای شرقی، مثلاً کنیا، اوگاندا، و رواندا، میتوانند صرفاً با استفاده از کارت ملی خود بین این کشورها سفر کنند.
ارتباط مستقیم میان تعداد کشورهای معاف از ویزا برای یک گذرنامه و ردهبندی آن وجود دارد. راهنمای شاخص گذرنامه (Guide Passport Index) ردهبندی را بر اساس تعداد مقاصد معاف از ویزا برای دارندگان هر گذرنامه تعیین میکند. متعاقب آن، گذرنامه صدرنشین، اغلب بهعنوان قویترین گذرنامه جهان معرفی میشود، که نشاندهنده بالاترین سطح جابجایی آزادانه جهانی است که به دارندگان خود امکان دسترسی به بیشترین مقاصد را بدون نیاز به دریافت ویزا از قبل ارائه میکند، شامل کشورهایی که امکان سفر معاف از ویزا را به دارندگان این گذرنامه ارائه میدهند، ویزای فرودگاهی صادر میکنند، یا مجوز الکترونیکی سفر (eTA) برای سفر آسان عرضه مینمایند.
بنابراین، تعداد مقاصد سفر بدون ویزا، عامل کلیدی در تعیین ردهبندی جهانی گذرنامههاست. گذرنامههایی که امکان سفر بدون ویزا را به تعداد بیشتری از کشورها ارائه میکنند، در مقایسه با گذرنامههایی که نیازمند ویزا برای بیشتر مقاصد بینالمللی هستند، در راهنمای شاخص گذرنامه (Guide Passport Index) رتبه بالاتری دارند. بااینحال، توجه به این نکته مهم است که سیاستهای ویزا و توافقنامههای جدید معافیت از ویزا بین کشورها میتوانند ردهبندی گذرنامه را در طول زمان تحت تأثیر قرار دهد.
کشورهای سراسر جهان معمولاً توافقنامههای دو یا چندجانبه با یکدیگر منعقد میکنند تا شهروندان آنها بتوانند بهطور آزادانه بین کشورها و بدون نیاز به دریافت ویزا سفر کنند. هدف این توافقنامهها، افزایش جابجایی بینالمللی، تبادل فرهنگی، و تعاملات تجاری بین کشورهای مشارکتکننده است. هنگامیکه دو کشور وارد توافقنامه جدید معافیت از ویزا میشوند، یعنی هر یک از آنها دیگری را بهعنوان مقصد معاف از ویزا به فهرست کشورهایی که دارندگان گذرنامه آن میتوانند آزادانه به آنها سفر کنند اضافه مینمایند. این توافقنامه باعث گسترش تعداد کشورهای معاف از ویزا برای شهروندان هر دو کشور عضو میشود، که به آنها آزادی عمل بیشتر برای سفرهای بینالمللی میدهد و نیاز به ویزا برای سفر به کشور طرف توافقنامه را حذف میکند.
این توافقنامهها باعث میشوند که مسافران بینالمللی سفرهای آسان را بدون نیاز به برنامهریزی جامع یا طی کردن فرایندهای پیچیده تجربه کنند. این توافقنامهها فرصتهای گستردهای را برای مسافران ایجاد میکنند که با راحتی بیشتر به مقاصد جهانگردی و تجاری، در فراسوی کشورهای همسایه سفر کنند. برای دولتها، توافقنامههای معافیت از ویزا نشاندهنده اوج تلاشهای دیپلماتیک آنان، تأکید و تقویت روابط دوجانبه و حمایت از صنعت سفر و جهانگردی است.